Hartmann Adam Samuel (1627–1691), senior braci czeskich i rektor gimnazjum leszczyńskiego. Ur. w Pradze 7 IX, był synem Czecha, Adama (zm. 1652), i Anny Romanus, córki radcy cesarskiego Jana. Ojciec H-a był w początkach wojny trzydziestoletniej konseniorem «braci» i kaznodzieją czeskim w Pradze, a potem w okresie prześladowań, do chwili aresztowania w r. 1627, pełnił tam skrycie pracę duszpasterską; zbiegł rychło z więzienia, podczas gdy matka z kilkumiesięcznym Adamem Samuelem była więziona 9 miesięcy i straciła cały swój majątek wartości 30 000 talarów reńskich. W r. 1628 Hartmannowie wyjechali do Polski, gdzie ojciec A.S. H-a, był z pewnymi przerwami do końca życia ekonomem gimnazjum toruńskiego. Prócz tego zajmował się on historią braci czeskich (współpracując wydawniczo z J. A. Komeńskim) i pracą ministerską (m. in. w Kiejdanach). H. spędził dzieciństwo i młodość przeważnie w Toruniu, gdzie ukończył także gimnazjum. Ok. r. 1641 był tu preceptorem syna jednego z zamożnych kupców, a w r. 1645 brał udział w Colloquium Charitativum. Następnie opiekował się przez rok synami kanclerza kurlandzkiego, Dietlofa von Tiesenhausem, w Braniewie, gdzie także sam uczył się w kolegium jezuickim wymowy. Odwołany przez ojca, zajmował się przez pewien czas w Toruniu muzyką, a w r. 1647 wyjechał na studia do Królewca, odwiedzając następnie również uniwersytety w Rostocku i Gryfii. W r. 1649 udał się do Leszna, gdzie został diakonem, a następnie wyjechał do Frankfurtu n. Odrą, jako stypendysta Jednoty, aby studiować teologię, a nie jak dawniej medycynę i prawo. Następnie odwiedził uniwersytety w Lipsku, Wittenberdze, Jenie i Helmstacie, a także bawił krótko z Komeńskim w Siedmiogrodzie. Po powrocie do Frankfurtu został H. z początkiem 1651 r. powołany przez braci czeskich na stanowisko nauczyciela do Leszna. Władze zborowe odmówiły mu dalszego poparcia w studiach, ordynowały go w r. 1652 na ministra i mianowały polskim kaznodzieją w Lesznie. 13 V 1653 r. został także rektorem tamtejszego gimnazjum i był nim do spalenia miasta 27 IV 1656 r. W tym czasie ożenił się z córką seniora Jednoty, M. Gertycha, Elżbietą, z którą miał kilkoro dzieci. Po pożarze Leszna uszedł na Śląsk (do Orska, pow. Wołów), skąd 15 V 1657 r. wyjechał na Zachód, wysłany przez kierownictwo zboru dla szukania pomocy materialnej i politycznej. Przez Niemcy i Niderlandy przybył 27 X do Londynu, gdzie skontaktował się z wybitnymi osobistościami i pozyskał znaczne środki pieniężne. W Anglii przebywał przeszło rok (z przerwą na pobyt we Francji we wrześniu 1658 r.), a w grudniu 1658 r. wyjechał do Holandii, gdzie gościł u Komeńskiego w Amsterdamie oraz zwiedził uniwerstytety w Utrechcie, Lejdzie, Franeker i Gröningen. Od września t. r. przez kilkanaście miesięcy ciężko chorował, zdołał jednak przed 8 II 1659 r. powrócić na Dolny Śląsk. H. pozostawił współcześnie pisany dziennik, obejmujący większą część odbytych podróży, pt. Vade mecum seu Itinerarium Germano-Belgicum anni… MDCLVII, wydany drukiem przez R. Prümersa. Spisany w j. niemieckim, z wtrętami łacińskimi i polskimi, dziennik zawiera wiele ciekawych informacji o krajach, które autor zwiedził, dotyczących nie tylko nauki i polityki, ale nawet pożywienia i stroju mieszkańców tychże krajów.

W l. 1659–62 po powrocie do Wielkopolski był H. ministrem w Weszkowie pod Gostyniem. W tym czasie ożenił się powtórnie z Barbarą, wdową po pastorze śląskim, Danielu Epaenetusie. W r. 1662 został konseniorem wielkopolskich braci czeskich (o co już od dawna zabiegał dla niego Komeński), ministrem w Lesznie i rektorem tamtejszej odrodzonej w mniejszych rozmiarach szkoły. W związku z otrzymaniem 28 X 1673 r. stanowiska drugiego seniora zrzekł się rektoratu (pierwszym seniorem został w r. 1675). Zapewne z racji ubóstwa Jednoty i występujących w niej niesnasek zarabiał, lubiący dostatnie życie H., dodatkowo mowami pogrzebowymi, a w r. 1679 myślał o objęciu stanowiska kaznodziei elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Niektóre z cenionych współcześnie barokowych kazań H-a ukazały się drukiem. Zachowały się do dziś, wygłoszone przeważnie w latach siedemdziesiątych, Das lebendige Wasser… i Der letzte Wille des Sohnes Gottes… (oba Leszno b. r.) – mowy pogrzebowe na cześć przedstawicielek rodu von Kanitz, u którego znalazł schronienie w okresie «potopu», Elisaei Klage und Trauer… i Der fromme Knecht des Herrn Jesu Christi (Wschowa i Leszno 1689) – utwory na cześć zmarłych współpracowników, seniora Jana Bythnera i konrektora Daniela Gleiniga, oraz Der gelährte Moses… mowa na pogrzebie przyjaciela, wybitnego medyka J. Jonstona (Leszno 1689). Z innego rodzaju utworów H-a zachowało się zaproszenie D. E. Jabłońskiego do objęcia rektorstwa szkoły leszczyńskiej (Ad diem XII November a. 1686 … Leszno b. r.).

9 VIII 1680 r. podjął H. drugą podróż do Anglii dla zdobycia środków na budowę seminarium duchownego w Lesznie. Tam oraz we Francji i Holandii uzyskał duże sumy pieniężne i stypendia uniwersyteckie dla braci czeskich, sam zaś został nagrodzony przez uniwersytet w Oksfordzie doktoratem teologii (9 X 1680, po odbyciu dysputy o łasce i wolnej woli), a przez swych współwyznawców kilkuset talarową gratyfikacją. Już w r. 1681 spełniał znów swe obowiązki w Lesznie, gdzie był również wychowawcą późniejszego króla Stanisława Leszczyńskiego. Od lata 1690 r. sprawował funkcję ministra w Kłajpedzie, skąd 27 IV 1691 r. wyjechał drogą morską w trzecią podróż do Anglii dla odwiedzenia przebywającego tam od dawna brata Pawła (od r. 1675 drugiego seniora). Trapiące H-a od r. 1686 ataki apoplektyczne przyprawiły go o śmierć 29 V 1691 r. w Rotterdamie.

H. był człowiekiem wykształconym (słynął szczególnie jako poliglota znający dokładnie 5 języków nowożytnych) i doświadczonym działaczem, ale należał niewątpliwie do epigonów Jednoty. Wobec innych wyznań protestanckich przyjmował postawę nacechowaną duchem irenicznym, a nawet względem katolików nie przejawiał specjalnej niechęci. Trudno ustalić jego przynależność narodowościową. Kazania wygłaszał równie dobrze po niemiecku, jak po polsku czy czesku, pisał zaś przeważnie po niemiecku, choć jego rodzice silnie się w Rzpltej spolszczyli.

Estreicher; Enc. Org.; Masarykův Slovník Naučný, Praha 1927 III 79; Ottův Slovník Naučný, Praha 1896 X 919; Allg. Dt. Biogr.; P.S.B., I 164 III 182; W. Enc. Ilustr.; – Bickerich W., Der Lissaer Seher Stephan Melisch und sein Verhältnis zu Comenius, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” R. 24: 1909 s. 298–9; tenże, Die evang.-reform. Johannis-Kirche in Lissa-Leszno, Leszno 1933 s. 10; Feldman J., Stanisław Leszczyński, Wr.-W. 1948 s. 18; Jireček J., Rukovět k dějinám literatury české do konce XVIII věku, Praha 1875 I 231–2; Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i w W. Ks. Lit., P. 1849 I 383; tenże, O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiej Polsce, P. 1835 s. 274, 309, 354, 379–81, 393, 400; Machnikowski S., Dzieje gimnazjum leszczyńskiego, odb. z „Ziemi Leszczyńskiej” (Leszno) 1933–7 s. 17–8; Müller J. T., Geschichte der Böhmischen Brüder, Herrnhut 1931 III 409; Rhode G., Brandenburg-Preussen und die Protestanten in Polen, Leipzig 1941 s. 240; Sesja naukowa w Lesznie, Wr.-W. 1957 s. 71; Śliziński J., Z działalności literackiej braci czeskich w Polsce (XVI–XVII w.), Wr.-W. 1959; Tync S., Dzieje gimnazjum toruńskiego, Tor. 1949 II; Werner A., Geschichte der evangelischen Parochien in der Provinz Posen, P. 1898 s. 186, 188, 192, 405; Wotschke T., Polnische und litauische Studenten im Königsberg, „Jahrbücher f. Kultur und Gesch. d. Slaven” (Wr.) 1930 N. F. VI 445; – Jana Amosa Komenského Korrespondence, Wyd. A. Patera, „Rozpravy České Akademie… Uměni w Praze, (Praga) 1892 s. III R. I cz. 2; Korrespondence Jana Amosa Komenského, Wyd. J. Kvačala, Praha 1898–1902 I–II; Nekrologium polské větve Jednoty bratské, Wyd. J. Bidlo, „Věstnik Královské České Společnosti Náuk, Třida Fil.-Hist.-Jaz.” (Praha) 1897 II 32; Tagebuch Adam Samuel Hartmanns über seine Kollektenreise im Jahre 1657–9, Wyd. R. Prümers, „Zeitschr. d. Hist. Gesellschaft f. d. Prov. Posen” R. 14–15: 1899–1900; – Zakład Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski; B. Narod.: Centralna kartoteka starodruków; B. Muzeum Czeskiego w Pradze: rkp. IX E 51 k. 344, 357v. i in.

Wacław Urban